ما نیز برای خویش جایـــــی داریم          دل در گرو گره گشـــــــــــــــــایی داریم

از درد نترسیم که در پرده ی غیب       چون مهدی (ع ) فاطمه(س) دوایی داریم

 سجادی زاده

بسمه تعالی

نویسنده: سیدابراهیم سجاده‏زاده

مدرس: درس زبان و ادبیات فارسی دانشگاه های گنبدکاووس

بررسی تأثیر متقابل ادبیات فارسی و نقّاشی

اولین نقطه‏ی مشترک ادبیات نقاشی این است که هر دو در حوزه‏ی هنر قرار دارند و در شمار توانایی‏ها و نقاط قوت دارنده‏ی خود به حساب می‏آیند. کاربرد هنر به معنای مجموعه‏ی توانایی‏ها در ایران سابقه‏ی دیرینه دارد. چنان‏که فردوسی بزرگ گفته است «هنر برتر از گوهر آمد پدید.» عنصرالمعالی در قابوس‏نامه خطاب به فرزند خود گفته است: «هر که تن خویش را مطیع خویش نتواند گردانید وی را از هنر بهره نباشد.» سعدی، در گلستان آورده است «از نفس‏پرور، هنرپروری نیاید.» و در بوستان گفته است:

خردمند مردم هنر پرورند                 که تن‏پروران از هنر لاغرند

(روان‏پور. نرگس. گزیده قابوس‏نامه. 87)

کارکردهای مشترک ادبیات و نقاشی

ادبیات و نقاشی به عنوان دو جلوه‏ی مختلف از هنر ایرانی رابطه و همکاری تنگاتنگی دارند. آنچه که در کارکرد مشترک این دو شیوه‏ و جلوه‏ی هنری نقش اساسی دارد تخیل است شاعر با استفاده از سایه روشن واقعیت و تخیّل صحنه‏ی حادثه را ایجاد می‏کند و نقّاش آن را با همان ویژگی‏ها و یا تغییراتی بر پرده می‏نشاند.

شاعر برای ذهن، زبان و گوش هنرآفرینی و صحنه‏آرایی می‏کند و نقاش برای چشم‏.

گوشم شنید قصه‏ی ایمان و مست شد               کو قسم چشم صورت ایمانم آرزوست      «مولوی»

شاعر با استفاده از صور خیال همچون تشبیه، استعاره و مجاز داستان‏ها را مجسم، جذاب و خواندنی می‏کند. و نقاش با استفاده از همان هنرهای انتزاعی و دمیدن آن‏ها در جسم رنگ‏ها صحنه‏های آن داستان‎ها را برای چشم نیز می‏آراید تا سهم گوش و چشم هر دو تأمین شود.

پس می‏شود گفت: ادبیات و خصوصاً شعر برای نقاشی مضمون می‏سازد و نقاش با قلم خود و زبان رنگ‏ها صحنه‏ها مجسم می‏سازد و به چشم‎ها هدیه می‏کند البته این هرگز به این معنی نیست که نقاش جداگانه قادر به خلق اثر نیست، چه بسا صورتگری یک نقاش از یک منظره نیز شاعر را به سخن آورد تا زیبایی‏های اثر او را توصیف کنند.

اما آنچه بیشتر اتفاق افتاده ترسیم صحنه‏هایی است که نویسندگان و خصوصاً شاعران تصویر آن را در ذهن آفریده‏اند و نقاشان به گونه‏ای دیگر آن را آشکارا ساخته‏اند[1] و این‏گونه است که آثار مشترک ادیب و نقاش یعنی کتاب توانسته‏ است التذاذ ادبی را به ذهن‏ها، وزن و قافیه و آهنگ را به گوش و تجسم، به زبان رنگ‎ها یعنی نقش‏ها را به ‏چشم‎ هدیه نمایند.

فردوسی، در داستان گذر سیاوش از آتش می‏‏گوید:

سیاوش سیه را به تندی بتاخت           نشد تنگدل جنگ آتش بساخت

ز هـر سـو زبانه همـی برکشید           کسی خود و اسب سیاوش ندید

یکی دشت با دیدگان پر ز خون          که تـا او کـی آیـد ز آتش برون

چـو او را بدیدند برخاست غو           کـه آمـد ز آتـش بـرون شـاه نو

چنـان آمـد اسب و قبای سوار           که گفتی سمن داشت اندر کنـار

که نقاش آن را این‏گونه به تصویر کشیده است.

(ز.ی.رحیمووا.آ. پولیاکووا، مترجم فیضی، زهره، نقاشی و ادبیات ایرانی، 1381، 164) به نقل از شاهنامه فردوسی نسخه‏ی سال 733 هجری.

نظامی مبارزه‏ی بهرام گور با اژدها را این‏گونه تصویر کرده است:

و کمال‏الدین بهزاد این‏ گونه این صحنه را تصویر کرده است. (همان منبع، ص 206)

حافـظ در یکی از غزلهای خود با به کارگیری شخصیت‏های افسانه‏ای چون یوسف، لیلی و مجنون که در عشق به فنا رسیده‏اند، آدمی را از آن‎چه غیر از عشق است بر حذر می‏دارد.

بدون شک تلمیح زیبای موجود در غزل که همان بیت معروف:

« الا ای یوسف مصری که کردت سلطنت مغرور              پدر را باز پرسی آخر کجا شد مهر فرزندی »

نقاش را برانگیخته است تا یکی از صحنه‎‏های نشستن یوسف بر تخت را به تصویر بکشد تا با تلفیق شعر و نقاشی، هم خواننده بیشتر از هنر برخوردار گردد و هم نسخه‏ی خطی دیوان حافظ سده‏ی دوازدهم هجری زیباتر و چشمگیرتر باشد. (همان. ص 326)

تأثیر نقاشی بر ادبیات 

نقاشان و نقاشی‏های آنان علاوه بر چشم‏نواز تر کردن کتاب‏های شعر در ذهن و زبان شاعران نیز تأثیر درخور توجهی داشته‏ است که به اختصار به بررسی برخی از واژه‏ها که درواقع گل‏واژه‏های حوزه‏ی هنر نقاشی است و دست‎مایه تصویر آفرینی شاعران شده است می‏پردازیم:

فردوسی، واژه‏های نگار، رنگ و صورت را به ترتیب (68، 24 و 12) بار در شاهنامه به کار برده است.

سعدی شیرازی تنها در دیوان خود چهل مورد از نقش و 37 مورد از نقاش و 111 مورد از واژه صورت استفاده کرده است.

مولوی در مثنوی و دیوان شمس 595 مورد واژه‏ی صورت 521 مورد واژه‏ی «نقش» را به کار برده است.

از دیوان شمس:

از مثنوی:

از دیوان شمس:

حافظ:

حافظ نیز در دیوان از واژه‏های (نقش، صورت، نگار) به ترتیب 63، 26، 28 مورد استفاده کرده است.

مگر نه این است که نقاش چیزه دست با قلم و رنگ یکی از مناظر طبیعی و یا تخیلی را با استعداد خویش و زبان رنگ‏ها ماهرانه به تصویر می‏کشد در شعر شاعرانِ صورت پرداز نیز که علاوه بر تخیل خلاق خودشان از واژه‏های کارگاه نقاشان بهره‏مند شده‏اند مناظر آفرینش به تصویر درآمده‏اند به عنوان مثال فردوسی زمین را پر از رنگ و بوی و نگار می‏بیند و صورت معبود را بر تمام ایوان‏ها نقش بسته می‏داند.

جهانی سراسر پر از مهر تست                       به ایوان‏ها صورت چهر تست

سعدی، در توصیف و تسبیح آفرینش خداوند می‏گوید: اگر نقاش چینی صورت تو را ببیند از خود بی‏خود می‏شود و باد صبا را نقاشی می‏داند که وظیفه‏اش آراستن چمن است.

صورت نگار چینی بی‏خویشتن بماند               گر صورتت ببیند سر تا به سر معانی

فـــراش خـــزان  ورق  بیـفشــاند                نقــاش صبـــا چمــن بیــار اسـت

مولوی، خود را صورتگری می‏داند که باید همه ساخته‏هایش را در پای محبوب بریزد. او نقاش واقعی عالم را خداوند متعال می‏داند و ادعای غیر را در نقش آفرینی جهان نمی‏پذیرد.

صورت‏گر نقاشم بر هر لحظه بتی سازم             وان گه همه بیت‏ها را در پیش تو اندازم

نقش او کـردست و نقـاش مـن اوست             غیر اگر دعــوی کند او ظلــم جوسـت

حافظ، در کارگاه دیده‏ها نقش خیال محبوب را می‏کشد، کسی را مانند او نمی‏بیند او خود را لوح ساده‏ای می‏بیند که هر چه هست، رنگ و نقش صورت آفرین است.

منابع و مآخذ:

1- حافظ شیرازی، دیوان اشعار.

2- زی. رحیمروا. آ. پولیاکوا، نقاشی و ادبیات ایرانی، ترجمه‏ی زهره فیضی.

3- سعدی، دیوان.

4- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه.

5- مولوی، جلال الدین محمد مثنوی.

6- مولوی، جلال الدین محمد دیوان شمس.

7- نظامی، ابومحمد، الیاس، هفت پیکر.

8- نرم افزار درج3- شرکت مهر ارقام رایانه (انتخاب اشعار از متون فوق و بسامه‏ها).

ایثار و شهامت وشرف کار شما           آرامش ما حاصل ایثار شما

تا دیده ی فتنه را برآرد آری              در کار بود دیده ی بیدار شما

                                                                  سید ابراهیم سجادی زاده

                                     منتظر با بصیرت

با دعوت خویش میهمانش کشتند               لب تشنه لب آب روانش کشتند

از منتظران با بصــــیرت باشیم              در کرببلا منتــــظرانش کشتند

                                                                  سید ابراهیم سجادی زاده

خورشید رسول روی زیبایش بود               چشم پدرش به قد و بالایش بود

برگشت ز سوز تشنگی از میدان                 آری به خدا تشنه ی بابایش بود

                                            سید ابراهیم سجادی زاده

                                بسمه تعالی

                              اسماعیل عشق

داستان عشــــق را خواهی اگر                  منطق گفتار اکبــــــر را نگر

تاشنید، انا الیــــه الراجـــعون                  از حسین آن زاده ی خیرالبشر

گفت ، ای محبوب جانان باز گو               در نظرآمد چــه رخدادی  مگر؟

گفت، اکبــر ، دیده ام این کاروان               رو به سوی مرگ دارد سربه سر

گفت، باباجان زمردن باک نیست                 گر مسیر عشــق دارد این سفر

روز قربان تا که اسماعـیل عشق                ره به میدان یافــت از سوی پدر

نیزه وشمشیر را باجـــان خرید                 با سر و با پا و با دست وکــمر                                                                                                                                                     گفت یـــارب کم بود در راه تو                زخم می خواهم من اینک بیشتر                                                                                                                                          عشــق او را داخل دشمن کشید                قطعه قطه ، جسم آن  نیکو سیر

تا خلیــل ایثارِ اسماعـــیل دید                 گفت قربان شد خـدایا این پسر

رنگ و بوی احمد مختار داشت                 در سلام و در کلام و در نظــر

                                           سید ابراهیم سجادی زاده – گنبد کاووس

بسمه تعای

باز این چه جوشش است ... .

عاشورا ، باز گشت  دوباره ی انسان به فطرت الهی خویش است و منادی این بازگشت کسی جز فرزند آخرین فرستاده ی الهی نیست.

مگر نه این که آخرین پیامبر نشانه ی کمال دین است پس فرزندان معصوم او نیز برای پاسداشت این دین مبین ، از همه شایسته ترند.

  وقتی که یزید، چهره ی جاهلی ابوسفیانی بنی امیه را بر ملا می سازد ودین را بازیچه می خواند(شراب می خورد وبرای بوزینه اش مجلس ختم می گیرید)آیا برای امام حسین علیه السلام که امام زمان خویش است و حبیب خدا، نشان افتخار (حسینُ منّی و انا من حسین) را به او،داده است ، راهی جز قیام می ماند؟

  آری ، این گونه است که خون خدا در رگهای او ویاران حسینی اش به جوش می آید تا، شرک ونفاق وظلم را رسوا نماید و این گونه است که خلیل وادی عشق نه تنها هفتاد ودو اسماعیل را در راه فرمان خدا و به دستور او به قربانگاه می فرستد که قربانی ویژه نیز دارد ؛ قربانی شیر خواره ی ششماهه که بیش از همه گواه معصومیت و مظلومیت اوست و خون این قربانی نصیب آسمانیان می شود تا شاهد وحشیگیری های برخی از زمینی ها باشند.

و این گونه است که حسنیان تاریخ هرساله با فرا رسیدن محرم ، بیشتر، رنگ حسینی می گیرند و به یاد آن واقعه ی عظیم گرد هم می آیند، از کربلا می گویند ، می شنوند ،تصویر می کنند،حماسه می سرایندو عارفانه می خوانند تا کربلا بماند وآنان نیز کربلایی.

سجادی زاده